Cech Rzemiosł Różnych Środzie Wlkp jest organizacją pracodawców, rzemieślników historycznie wpisaną w dzieje miasta i okolic.

 

Pierwszy cech zrzeszający rzemieślników różnych branż otrzymał znaczne przywileje (statut) w 1446 r i nosił nazwę cechu wspólnego. Na początku XVI wieku zaczęły wyodrębniać się na tym terenie cechy zawodowe. Najliczniejszym z nich był cech piwowarski, który statut otrzymał w 1503 r., a jego członkowie sprawowali najważniejsze funkcje w mieście. Ważne miejsce zajmowali również rzeźnicy, których cech otrzymał przywileje w 1507 r. oraz szewcy ( wzmianki o ich działalności datują się już w XV wieku, a statut nadano cechowi w 1553 r ). Historyczne wzmianki wskazują na pełen rozkwit rzemiosła w Środzie w XVI w i na funkcjonowanie na naszym terenie cechów : krawieckiego, kuśnierskiego, płócienników oraz piekarzy i młynarzy.

 

W 1578 roku było w Środzie na 1700 mieszkańców 18 rzeźników, 17 szewców, 16 szynkarzy, 10 krawców, 9 komorników, 7 kuśnierzy, 6 kowali, 4 kołodziejów, 4 bednarzy, 3 ślusarzy, 3 hultajów, 2 czapników, 2 płócienników, 2 piekarzy, 2 prasołów, 1 postrzygacz, 1 tasarz, 1 powoźnik, 1 słodownik, 1 siodlarz, 1 farbiarz 1 rymarz ( dane wg Wł. Schmidta ).

 

W 1793 r Środa dostała się w wyniku zaborów pod panowanie pruskie. W tym czasie rzemiosłem zajmowało się ( na ok. 1000 mieszkańców wg Wł. Schmita) 40 szewców, 32 szynkarzy i destylatorów, 16 krawców, 10 kuśnierzy, 8 młynarzy, 8 piekarzy, 7 tkaczy, 4 muzykantów, 3 bednarzy, 3 stelmachów, 3 kowali, 3 olejników, 2 garncarzy, 2 czapników, 2 piekarzy, 2 balbierzy, 2 obdrżystów, 2 handlarzy żelaza, 2 szklarz i po kilku mularzy, ślusarzy, rzeźników i kominiarzy.

 

Władze zaborcze stosowały swoje regulacje prawne , które były wymierzone przeciw cechom zamkniętym i dopuszczały wykonywanie zawodu przez „ majstrów niezależnych „ tzn. nie zrzeszonych. Działania te osłabiały pozycje cechów i odbierały im stopniowo przywileje nabyte we wcześniej nadanych statutach. Zmiany te oznaczały, iż po uzyskaniu koncesji lub wykupieniu patentu rzemieślnik był zwolniony z przynależności i opłat na rzecz cechu, mógł wykonywać rzemiosło, zatrudniać czeladników i kształcić uczniów. Kolejne zmiany w końcu XIX wieku pozwalały na łączenie się cechów w związki i korporacje, wprowadzono obok cechów wolnych także przymusowe. W tym czasie powołano izby rzemieślnicze – 1897 r. będące administracyjnym organem samorządowym, który miał reprezentować wszystkich rzemieślników.

 

Przełom XIX i XX wieku to czas nowych wyzwań dla rzemiosła. Rozwijający się przemysł staje się groźną konkurencja dla rzemiosła. Podobnie jak zarysowująca się konkurencja narodowościowa. Rzemieślnicy tworzą spółki, które ułatwiają pozyskiwanie surowców i sprzedaż towarów. Na początku XX wieku w Środzie funkcjonuje 6 cechów, w tym jako samodzielne występują rzeźnicy i szewcy, pozostałe zaś mają charakter wspólny – są to : kowale, ślusarze, dekarze i kołodzieje – zrzeszeni w jednym cechu; stolarze, tokarze, bednarze, szklarze i cieśle – tworzący druki cech, piekarze, cukiernicy i młynarze – jako trzeci cech wspólny i krawcy, czapnicy, rymarze, tapicerzy i powoźnicy- jako czwarty cech wspólny.

 

Cechy zawodowe wspomagały się innymi organizacjami np. stowarzyszeniem Kasa i na Wypadek Śmierci, Towarzystwo Oszczędności i Pożyczki przy Towarzystwie św. Józefa, założone przez ks. A. Szamarzewskiego, ( dała początek Bankowi Ludowemu ); Towarzystwo Przemysłowe, Towarzystwo Terminatorów, Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Związek Rzemieślniczy.

 

Organizacją, która działała ponad cechami zawodowymi było bractwo strzeleckie, zwane także kurkowym .

 

Wspomniane organizacje oprócz dbałości o sprawy zawodowe, odgrywały ważną rolę w życiu politycznym, religijnym i kulturalnym. Przeciwstawiały się czynne germanizacji, dbały o polską kulturę, obyczaje i polski język. W wszystkich zmaganiach zbrojnych, które zmierzały do odzyskania niepodległości, brali udział średzcy rzemieślnicy. Wielu z nich spoczywa na średzkim cmentarzu.

 

W II Rzeczpospolitej sytuacja rzemiosła nie była stabilna. Początkowy dynamiczny rozwój zahamowany został przez ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. Rozwojowi rzemiosła nie sprzyjały także zmieniające się uregulowania prawne.

 

W pierwszym spisie rzemieślników z 1920 roku zarejestrowano : 23 szewców, 14 stolarzy, 12 krawców, 10 rzeźników, 6 siodlarzy, 6 kowali po 4 młynarzy, fryzjerów, kołodziejów i blacharzy, po 3 cieśli, zegarmistrzów, ślusarzy, garncarzy i dekarzy, 2 kotlarzy i 1 bednarza.

 

W ciągu 20 – lecia międzywojennego wiele branż łączyło się w jeden cech. Niektóre cechy zrzeszały rzemieślników tylko średzkich , inne z całego powiatu lub wybranych miejscowości np. Zaniemyśla, Kostrzyna, Nekli.

 

W tym czasie rzemieślnicy bardzo aktywnie uczestniczyli w działalności samorządowej i politycznej, zasiadali w radzie miejskiej, pełnili funkcje w samorządach, w Izbie Rzemieślniczej, w partiach i stronnictwach politycznych na szczeblu miasta i powiatu.

Lata hitlerowskiej okupacji zaczęły się od masowych aresztowań i egzekucji, wysiedleń poprzedzonych wywłaszczeniu, konfiskacie i grabieży mienia. Większości rzemieślników średzkich odebrano warsztaty lub pracowali w ich jako siła najemna.

 

Rzemieślnicy średzki brali udział w kampanii wrześniowej , w pracy konspiracyjnej, byli więzieni w obozach zagłady i więzieniach , zginęli w Katyniu.

 

Po odzyskaniu niepodległości średzkie rzemiosło aktywnie włączyło się do odbudowy zniszczeń wojennych. Dzięki nim zorganizowano szpital polowy, odbudowano średzkie gimnazjum , urzędy, ruszyły pierwsze piekarnie i masarnie, warsztaty szewskie, stolarskie, kowalsko-ślusarskie, krawiecko-siodlarskie, fryzjerskie. W połowie 1945 r w Środzie pracowało ponad 200 warsztatów rzemieślniczych zorganizowanych w 8 cechach : rzeźnico-wędliniarskim ( zrzeszał 16 członków ), stolarskim ( zrzeszał 16 członków ), szewsko-cholewkarskim ( liczył 25 członków ), kołodziejskim ( liczył 25 członków ), piekarskim ( liczył 20 członków ), kowalsko-ślusarskim ( 45 członków ), krawiecko-siodlarski ( 25 członków ) i fryzjerski ( 17 członków ). Pracowały też cechy szewski i wielobranżowy w Kostrzynie , oraz kowlasko-kołodziejski w Zaniemyślu.

 

W 1945 r. został powołany Powiatowy Związek Cechów, przynależność do cechu była obowiązkowa , lokalne cechy wchodziły w skład organizacji powiatowej. W tym czasie w powiecie średzkim 429 rzemieślników należało do cechów średzkich i 2 do ogólnowojewódzkich.

 

Zmiany organizacyjne jakie wprowadzono na przełomie 1948 i 1949 roku likwidujące powiatowe związki cechów wprowadziły w ich miejsce organizacje okręgowe. Niechętna wobec prywatnej własności polityka państwa spowodowała likwidację większości prywatnych warsztatów rzemieślniczych i tworzenie w ich miejsce spółdzielni pracy. Utworzona w 1952 roku Pomocnicza Spółdzielnia Ogólnobranżowa miała na celu ułatwienie pozyskania zaopatrzenia i zbycia wytworzonych produktów . W 1957 r przekształciła się w Rzemieślniczą Spółdzielnię Zaopatrzenia i Zbytu.

 

W historii rzemiosła średzkiego ważny jest rok 1953, w którym to zlikwidowane zostały cechy branżowe i okręgowe związki cechów. Podstawową struktura organizacyjna dla wszystkich rzemieślników w powiecie stał się utworzony w lipcu Cech Rzemiosł Różnych .

W jego strukturze funkcjonowały następujące sekcje branżowe : budowlano-mineralna, metalowa, drzewna i poligraficzna, odzieżowa, skórzana, spożywcza, rzemiosł różnych.

Cech wystąpił z inicjatywą założenia kasy pogrzebowej , zabiegał o ułatwienie podnoszenia kwalifikacji i współpracował z Spółdzielnią Rzemieślniczą w pozyskiwaniu surowców. Rzemiosło objęto systemem ubezpieczeń społecznych , złagodzono podatki i poprawiła się sytuacja w systemie zaopatrzenia w surowce i materiały. Szczególnie intensywnie rozwijała się branża budowlana wzorem tradycyjnie silnej w powiecie średzkim branży metalowej. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych następuje duże zróżnicowania rodzajów wykonywanych rzemiosł w 1988 r. zarejestrowano w Środzie 80 zawodów rzemieślniczych.

Rozwojowi rzemiosła sprzyjała wdrożona stopniowo reforma gospodarcza, w tym wprowadzenie cen umownych.

 

W 1971 roku rzemieślnicy zrzeszeni w Cechu Rzemiosł Różnych w Środzie Wlkp oddali do użytku wybudowany przez siebie Dom Rzemiosła. W 1981 r z dobrowolnych składek został ufundowany sztandar Cechu , który bierze udział we wszystkich ważnych uroczystościach patriotycznych, kościelnych, rzemieślniczych i kulturalnych w środowisku lokalnym. Rzemieślnicy ufundowali też insygnia cechowe.

 

Ustawa o rzemiośle z 1989 r. potwierdziła równorzędność rzemiosła z innymi rodzajami działalności gospodarczej i jego rolę w rozwoju gospodarki i kultury narodowej. Określiła cechy jako społeczno-zawodowe i gospodarcze organizacje zrzeszające rzemieślników na zasadzie dobrowolności. Wskazała , iż podstawowym zadaniem cechu jest w szczególności utrwalanie więzi środowiskowych, postaw zgodnych z zasadami etyki i godności zawodu, a także prowadzenie na rzecz członków działalności społeczno – organizacyjnej , kulturalnej i oświatowej.

Po zniesieniu obowiązkowej przynależności do cechu gwałtownie zmalała liczba zrzeszonych rzemieślników. Nowelizacja Ustawy o rzemiośle z 2001 r wprowadziła obowiązek przynależności do cechu lub izby rzemieślniczej tych rzemieślników , którzy zatrudniają pracowników w celu przygotowania zawodowego, zaś pozostali mogą należeć do organizacji na zasadzie dobrowolności .